Europa wobec wartości – V Seminarium Europejskie Instytutu De Republica

Różnice w postrzeganiu wartości pomiędzy poszczególnymi krajami członkowskimi i instytucjami unijnymi, odmienne interpretacje zapisów traktatowych w tej kwestii oraz niejednolite odwoływanie się do wartości w debacie europejskiej to najważniejsze tematy, jakie zostały podjęte podczas V Seminarium Europejskiego Instytutu De Republica. Uczestnicy dyskutowali również o praworządności i problemach, które towarzyszą próbom jej zdefiniowania. Spotkanie odbyło się 8 listopada 2022 roku, a udział w nim wzięli filozofowie, politolodzy oraz prawnicy, między innymi: prof. dr hab. Maciej Potępa, prof. dr hab. Paweł Kaczorowski, prof. dr hab. Zbigniew Stawrowski, prof. dr hab. Genowefa Grabowska, dr Artur Trubalski oraz publicysta Bronisław Wildstein.

Seminarium otworzył i moderował prof. dr hab. Andrzej Przyłębski, laureat Nagrody IDR za cały dorobek naukowy w dziedzinie nauk humanistycznych, społecznych lub sztuki.

– Współczesny dyskurs polityczny został zdominowany przez pojęcie wartości. Poszczególnym państwom czy instytucjom nie są stawiane zarzuty nieprzestrzegania reguł, przepisów czy norm, lecz właśnie wartości. Wartości urosły do rangi naczelnej kategorii etyczno-politycznej. Jest to o tyle zdumiewające, że kategoria ta wyłoniła się w dyskursie społecznym stosunkowo niedawno, bo na przełomie XVIII i XIX wieku, by po okresie około stuletniego zainteresowania (dzięki pracom takich myślicieli jak Rudolf Hermann Lotze, Heinrich Rickert, Friedrich Nietzsche czy Max Scheler) utracić wiele ze swego powabu – zauważył na wstępie swojego referatu prof. dr hab. Andrzej Przyłębski. Dodał, że obecnemu, ożywionemu zainteresowaniu stosowaniem wartości, głównie jako narzędzia krytyki politycznych przeciwników, nie przeszkadza notoryczna niejasność co do tego, czym właściwie wartości są, jak dochodzimy do ich poznania, czy je kreujemy czy też zastajemy w jakimś idealnym świecie. – Dlatego niezwykle ważnym postulatem badawczym wydaje się przeanalizowanie, przy uwzględnieniu wciąż niezbyt obfitej współczesnej literatury przedmiotu, tej ważnej, ale i złożonej problematyki. Także po to, by nasza debata o wartościach miała solidne podstawy teoretyczne – podsumował.

Temat Heideggerowskiej krytyki „myślenia według wartości” podjął prof. dr hab. Maciej Potępa. W swojej wypowiedzi nawiązał do pojęcia dasein rozumianego jako egzystowanie oraz do dokonanej i opisanej przez Heideggera tak zwanej analizy egzystencjalnej. Profesor zestawił tę filozofię z nihilizmem głoszonym przez Nietzschego: – A co to znaczy, że Bóg umarł? Nie jest to jednostkowy sąd, ale to, że wartości nadzmysłowe, które miały charakter obiektywny, tracą na znaczeniu i należy je przewartościować. Ma to polegać na dostrzeżeniu, że ich ważność nie jest transcendentna, ale jest tworzona przez tak zwaną wolę mocy. (…) Według Nietzschego, to człowiek wytwarza wartości, które mają tę cechę, że są nieokreślone, niejasne, mają charakter podmiotowy, są subiektywizacją a ich podstawą jest ocena – mają ważność, o ile mi służą.

Współczesne kłopoty z myśleniem podług „wartości” przeanalizował prof. dr hab. Paweł Kaczorowski, według którego wszechobecne dziś pojęcie wartości zakłada, bez uzasadnienia, istnienie osobnej, ogólnej sfery meta, sfery mnogich i różnorodnych bytów zwanych wartościami: – Objęcie ich zbiorową nazwą ogólną sugeruje ich jednorodność i poniekąd równoważność. Nie jest jednak wiadome ani to, czy wartości istnieją obiektywnie, ani jak, jako co istnieją, czym są, jaka jest ich sprecyzowana treść znaczeniowa, jaki zakres stosowania, jaka hierarchia i do czego się one odnoszą. Wszystko to wydaje się być dziś oczywiste, lecz wcale takim nie jest. Istotny brak wiedzy nt. wartości, tego zastępnika – w epoce antymetafizycznej metafizyki – transcendentaliów, pojęcia dobra i cnót, jest destrukcyjny i groźny.

Kolejny z referentów, prof. dr hab. Zbigniew Stawrowski podkreślił, że w ramach Unii Europejskiej nie ma dziś bardziej poważniejszego zarzutu niż zarzut łamania praworządności. – Już jednak pobieżna obserwacja pokazuje, że kryterium praworządności stosowane bywa wybiórczo, że podobne działania polityczne czy rozwiązania instytucjonalne są w przypadku jednych państw gwałtownie potępiane, w przypadku innych nie budzą zastrzeżeń albo traktowane są wręcz jak wzorcowe. W praktyce politycznej Unii praworządność przyjmuje niepokojąco proteuszowy kształt a o jej wykładni decyduje ostatecznie interes silniejszego. Tego typu działania, naruszają wprost najważniejsze zapisy Traktatu (art.4.2. „Unia szanuje równość Państw Członkowskich wobec Traktatów”) i każą postawić pytanie, co wspólnego ma dominująca obecnie w EU wykładnia praworządności, z tą ideą praworządności, która rozwijała się i ukształtowała w naszej cywilizacji i stanowi jej autentyczną wartość. Ta właśnie idea znana w tradycji anglosaskiej jako rule of law, a w niemieckiej jako Rechtsstaatlichkeit, ma także swoją polską wielowiekową tradycję. Źródła tej idei znajdziemy jednak jeszcze wcześniej – w politycznej refleksji Platona.

Wyjaśnienia różnic w sposobie formułowania wartości Unii Europejskiej oraz wartości konstytucyjnych poszczególnych państw członkowskich, na przykład Rzeczypospolitej Polskiej podjął się dr Artur Trubalski, członek Rady Naukowej Instytutu De Republica. – Ustawa zasadnicza z 1997 roku w sposób wyraźny wskazuje na wartości, jako na fundament funkcjonowania państwa. Z kolei wartości na których opiera się Unia Europejska zostały wskazane w treści traktatów będących podstawą funkcjonowania tej organizacji międzynarodowej. Oczywistym jest fakt, iż wartości, na których opiera się UE, muszą wynikać i być zgodne z wartościami państw członkowskich – skomentował.

Na negacji wartości europejskich skoncentrował swój referat dziennikarz i publicysta Bronisław Wildstein. Stwierdził on, że obecna polityka Unii Europejskiej i ideologia, która stanowi jej uprawomocnienie jest jaskrawym zaprzeczeniem „wartości europejskich” zwłaszcza tych, do których odwołuje się traktat o Unii Europejskiej. – Wypowiedzi polityków i urzędników UE pełne są odniesień do „wartości europejskich”. Pojawiają się one już w Preambule Traktatu o Unii Europejskiej. Czytamy tam: „INSPIROWANI kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwem Europy, z którego wynikają powszechne wartości, stanowiące nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, jak również wolność, demokracja, równość oraz państwo prawne”. Traktuje o tym również artykuł 2, Traktatu, który stanowić ma uzasadnienie mieszania się kolejnych brukselskich instancji do polskiej polityki wewnętrznej – wyjaśnił.

Podczas dyskusji nad wygłoszonymi referatami, profesor dr hab. Genowefa Grabowska, członek Rady Naukowej Instytutu De Republica odniosła się do pionu wartości w organizacjach międzynarodowych. Wskazała, że już w XIX wieku, w statutach pierwszych na świecie instytucji, można odnaleźć stwierdzenia, które mówią, jakie państwa mogą do danej organizacji należeć, czym się muszą charakteryzować, jakie wartości prezentować: – To miało być spoiwo, coś w rodzaju kryterium, pozwalające państwom do tej organizacji dołączyć. (…) Na przykład w Preambule Karty Narodów Zjednoczonych sformułowano nadrzędną wartość jako godność człowieka oraz miłowanie pokoju.

Prócz wspomnianych prelegentów, udział w V Seminarium Europejskim wzięli także: Paulina Szczepańska – Pierwszy Zastępca Dyrektora Instytutu De Republica, Joanna Gepfert – Zastępca Dyrektora Instytutu De Republica oraz dr hab. Bogusław Kopka – członek Rady Naukowej Instytutu De Republica.

eminaria Europejskie Instytutu De Republica to cykliczne spotkania poświęcone dyskusji nad zagadnieniami związanymi z aktualnie obserwowanymi problemami prawnymi, społecznymi i ekonomicznymi występującymi na kontynencie europejskim. Pierwsze seminarium, które odbyło się w 2021 roku dotyczyło idei Unii Europejskiej i jej przyszłości.

Instytut De Republica został powołany na mocy zarządzenia nr 12 Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 lutego 2021 r. Głównym celem jego działalności jest promocja i popularyzacja polskiej nauki w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych, wytworzenie mechanizmów i kapitału społecznego, który organizowałby się wokół idei państwowości oraz uwolnienie potencjału polskiej nauki w tych obszarach.

We współpracy z uczelniami wyższymi w Polsce i na świecie, jednostkami administracji państwowej oraz jednostkami badawczymi, Instytut De Republica organizuje konferencje naukowe i seminaria, które stanowić mają platformę wymiany opinii wobec prezentowanych na nich wyników naukowych prac badawczych. Zadaniem Instytutu jest też popularyzowanie najbardziej interesujących osiągnięć polskich naukowców w formie publikacji i multimediów.

Instytut De Republica docelowo ma stać się nowoczesnym zapleczem eksperckim, promocyjnym i wydawniczym dla niedocenianych w Polsce i poza jej granicami, a tak ważnych dla właściwego rozumienia naszej historii i zjawisk społecznych, dziedzin nauki.