W Kanadzie sędzia jest wyselekcjonowany z najlepszych i to wraz z jego stabilną sytuacją finansową (już się dorobił majątku) rodzinną (ten sam pierwszy małżonek, dzieci na swoim, dobrze sobie radzą), wysokimi kwalifikacjami (zweryfikowanymi i potwierdzonymi przebiegiem dotychczasowej conajmniej 10-letniej kariery prawniczej), wysokim wynagrodzeniem i prestiżem przynależności do elit, pozwala patetycznie, ale bez przesady powiedzieć, iż taki człowiek wzniesie się ponad ludzkie małości i słabostki, a oprócz powyżej wspmnianych - jego  morale, honor i etyka prawnika jest rękojmią przyzwoitej, rzetelnej i sprawiedliwej służby sędziowskiej.

Stosowanie przepisów prawa co do kropki nad i – jest oczywistą oczywistością, a wspominanie takiego kryterium w Kanadzie jest przyjmowane ze ździwieniem, jeżeli nie oburzeniem.

Sędzia w Kanadzie potwierdza zasadę, iż jakość produktu końcowego zależy w lwiej części od jakości materiału użytego w produkcji. A „produkowanie” sędziego - niezależnego, niezawisłego. relatywnie nieskazitelnego moralnie, wykwalifikowanego zawodowo -  zaczyna się już na etapie selekcji kandydatów na studia prawnicze.  Nominacja na sędziego w Kanadzie jest ukoronowaniem kariery prawniczej i najwyższym nonorem i wyróżnieniem.

 Zacznijmy od jakości materiału użytego w produkcji.

Studia prawnicze

 Aby dostać się na studia prawnicze trzeba spełniać poniższe kryteria formalne:

1. Ukończenie z bardzo dobrym wynikiem (przeciętna 70-80%) studia (conajmniej odpowiednik polskiego licencjatu) na innym kierunku
2. Zdany pozytywnie na około 80%test  LSAT (Law School Admission Test  dla potencjalnych kandydatów prawa, LSAT służy do oceny umiejętności czytania ze zrozumieniem, logicznej i werbalnej biegłości rozumowania.  Test jest integralną częścią procesu przyjęcia do Law School w Stanach Zjednoczonych i wszystkich krajach Commonwealth, a obecnie zyskuje uznanie i jest wymagany na niektórych uniwersytetach w Europie,
3. zaświadczenie o niekaralności i czysty rekord z Policji

 Komisje rekrutacyjne na wydziałach prawa uniwersytetów kanadyjskich wychodząc z założenia, że ​​cechy umysłu i osobowości są niezwykle ważne dla przyszłego prawnika, wymagają niezbędnych cech do spełnienia tych wymagań jak:

•          wysoki iloraz inteligencji;
•         zdrowy rozsądek;
•          zdolność i motywacja do intensywnego wysiłku intelektualnego;
•         zdolność i motywacja do angażowania się w wyrafinowane debaty prawne; i
•          empatia, zrozumienie i wrażliwość w interakcjach z ludźmi

 Weryfikując powyższe wymagania komisje rekrutacyjne analizują szereg czynników. Obejmują one:

• osiągnięcia w nauce;

• Standardowy wynik testu (LSAT);

• osiągnięcie pozaakademickie;

• reakcję na trudności wynikające z powodu niekorzystnych warunków społeczno-ekonomicznych lub na przeszkody napotykane przez mniejszości rasowe, etniczne lub językowe;

• motywacja i zaangażowanie w działalność akademicką i nieakademicką; woluntariat, zaangażowanie w organizacjach, stowarzyszeniach etc

•       historia pracy i opnie, jeśli w ogóle
•       listy polecające / oceny/opinie
•      

Szczęśliwcy, przyjęci na prawo (15 do 30 kandydatów na miejsce) po 3 i pół roku harówki (studenci prawa, podobnie jak medycyny nie dorabiają sobie podczas studiów z braku czasu) z przeciętnym dlugiem około 100 – 150 tys. dolarów są gotowi wykonywać zawód adwokata lub prokuratora i ew. w przyszłości sędziego. Najpierw jednak muszą przede wszystkim zdać tzw. Bar Exam czyli egzamin licencyjny na wykonywanie zawodu prawniczego w danej jurysdykcji. Bardzo trudny i wielu podchodzi do niego dobre kilka razy. Poza tym egzaminem Law Society wymaga odbycia praktyki.

Kandydat na Bar Exam musi być nieskazitelnego charakteru, zgodnie z wymogami ustawy Law Society Act - kandydaci mają ciągły obowiązek uzupełniania na bieżąco  odpowiedzi na pytania zawarte w  sekcji Good Charakter, które muszą być kompletne w dniu egzaminu. Chodzi tutaj o wszelkie nawet najdrobniejsze kolizje z prawem jak np. mandat za przekroczenie prędkości itp. i inne zdarzenia, które w powszechnej opnii są oceniane jako nieetyczne (np. plagiat).  Kandydat  nie może  oczywiście być karany. Jeżeli nie spełni tych warunków, nie jest dopuszczony do egzaminu, co w praktyce oznacza pożegnanie się z zawodem prokuratora i adwokata, a też ew. w przyszłości sędziego na zawsze.

Po zdaniu egzaminu świeżo upieczony prawnik, jeżeli ma wymaganą ilość godzin praktyki dostaje licencję i szuka pracy w kancelarii adwokackiej, prokuraturze, korporacji, etc lub otwiera własną praktykę. Równocześnie i automatycznie wszyscy praktykujący prawo w danej prowincji – trzy zawody – adwokat, prokurator i sędzia podlegają „jurysdykcji” Law Society prowincji, w której mieszkają i praktykują.

Law Society to samodyscyplinujące się ciało dla wszystkich zawodów prawniczych. W Ontario ciało to liczy 60 osób, w tym 40 prawników, reszta to - kilku przedstawicieli komisji sprawiedliwosci prowincjalnego Parlamentu i przedstawiciele społeczeństwa. Najważniejszą funkcją tej instytucji jest utrzymanie prestiżu, nienagannych moralnie i etycznie postaw wszystkich prawników w prowincji, co oczywiście wiąże się z dyscyplinowaniem w sądzie dyscyplinarnym, a także -szerzenie kultury prawnej i edukacja społeczeństwa, występowanie w konsultacjach dot. wyboru sędziów, w konsultacjach dot. kodyfikacji etc. Law Society ponadto prowadzi programy pomocy prawnej i wraz z kancelariami adwokackimi koordynuje programy pro bono.Działanie tej instytucji uregulowane jest wspomnianą ustawą Law Society Act.

W sprawach dyscyplinarnych, jeżeli w czasie rozpatrywania skargi na prawnika okaże się, że sprawa kwalifikuje się do prokuratury, jest tam przekazywana, a postępowanie dyscyplinarne zawieszone. Po rozstrzygnięciu sprawy przez wymiar sprawiedliwości,  sprawa dyscyplinarna jest podejmowana ponownie.

W zależności od wyniku sprawy prowadzonej w sądzie – jak, umorzenie, wyrok w zawieszeniu, wyrok wiezienia, zależą konsekwencje jakie poniesie prawnik w sprawie dyscyplinarnej. Może to być  zawieszenie przywileju wykonywania zawodu  na jakiś okres czasu albo dożywotnio. Jeżeli delikwent został przez sąd uznany winnym poważnego przestępstwa, oczywiście dożywotnio.Trzeba zaznaczyć, iż nieudacznicy i czarne owce są dyscyplinowane ostro i bezwzględnie – i moim zdaniem powody, że to „samooczyszczanie” działa to: kasa i prestiż – prawnicy zarabiają krocie i są elitą z najwyższej półki - nie mogą sobie pozwolić na „złą prasę” , a media w Kanadzie kochają afery i aferki i wyniuchają każdy brud i bez względu na afiliacje polityczne redakcji publikują. Kanadyjskie społeczeństwo jest przyzwyczojone, że ich elity mają klasę i kindersztubę stąd nie wybaczają pospolitych przestępstw. Stąd Law Society uruchamia damage control jak tylko zorientuje się, że sytuacja wymyka się z pod kontroli. Oczywiście mają tutaj też znaczenie uwarunkowania historyczne, bardzo niska korupcja etc.

Zanim przedstawię proces nominowania sędziów, niezbędne wyjaśnienia o systemie sądowniczym, który swoją organizacją różni się dość znacznie od polskiego. Pisząc o sądach i trybunałach prowincjalnych odnoszę się do prowincji Ontario. Prawo prowincjalne i organizacja sądów prowincjalnych jest różna w każdej prowincji. Zacznijmy od góry.

Sąd Najwyższy Kanady: ma siedzibę w Ottawie i składa się z dziewięciu sędziów wybranych do reprezentowania wszystkich prowincji kraju. Sąd Najwyższy ma prawo do kontroli orzeczeń niższych instancji w każdej sprawie prawnej, ale ogranicza swój zakres do około 100 spraw rocznie, które dotyczą kwestii o istotnym znaczeniu prawnym. Sąd zbiera się na  około pół roku i rozpatruje sprawy  przez 18 tygodni. Praktycznie SN wypowiada się w konkretnej sprawie, która musi zawierać istotny problem prawny i pytania prawne i SN decyduje najpierw, czy zachodzi potrzeba odpowiedzi na to pytania, a jeżeli decyzja jest pozytywna,  przyjmie sprawę i rozpatruje.

W Kanadzie nie ma odpowiednika Trybunału Konstytucyjnego. Rolę tę spełnia SN, lub inicjatywa legislacyjna w Parlamencie. Jest to temat ciągle dyskutowany, jedni teoretycy uważają, że powinna to być rola t­­ylko władzy ustawodawczej, ponieważ jest ta władza wyłoniona w demokratycznym procesie wyborczym i krótko mówiąc SN jako ciało nominowane nie powinien mieć  władzy "prawotwórczej". Zwolennicy SN uważają, że właśnie sędziowie tego sądu, ze swoim doświadczeniem i przygotowaniem powinni decydować o zmianach w prawie.

Orzeczenie Sądu Najwyższego ma rangę obowiązującego prawa.Na przykład prawo do aborcji w Kanadzie jest właśnie wynikiem decyzji SN, podobnie jak w USA.

Piętro niżej są sądy nadrzędne lub federalne: każda prowincja i terytorium ma dwa poziomy takich sądów, jeden do rozpatrywania spraw sądowych w pierwszej instancji, a drugi odwoławczy. Pierwsze mniej więcej są odpowiednikami polskich sądów okręgowych i zajmują się poważnymi sprawami karnymi, rozwodami, sprawami cywilnymi dotyczącymi znacznych (w Ontario ponad 25 tys.$) roszczeń i odszkodowań, a także analizują decyzje trybunałów i niektórych sądów niższej instancji. Sądy te mają różne nazwy w prowincjach - w Ontario jest to Superior Court of Justice. Orzeczenia tych sądów mogą być zaskarżane Sądzie Apelacyjnym - the Court of Appeal for Ontario.W sądzie tym orzeka 31 sędziów i wydają około tysiąca wyroków i tyle samo postanowień w panelach 3 lub 5 sędziów.

Równoległe w statusie są Sąd Federalny (Federal Court) i Federalny Sąd Apelacyjny (Federal Court of Appeal), które zajmują sie sprawami dot. przepisów prawa federalnego i odwołań od decyzji trybunałów federalnych. Natomiast Sąd Podatkowy (Tax Court of Kanada) zajmuje się sporami między podatnikami a rządem federalnym w sprawie oceny wysokości podatku. I ostatni to Sąd Apelacyjny Wojskowy (Marital Appeal Court) - rozpatruje odwołania od orzeczeń sądów wojskowych (Military Courts).

Rząd federalny mianuje i płaci sędziom sądów nadrzędnych. Prowincje i terytoria mają obowiązek zapewnienia i utrzymania siedzib tych sądów, a także zatrudniać i opłacać personel pomocniczy.

Następne są sądy prowincjonalne i terytorialne, które stanowią niższy szczebel systemu sądowego i odpowiadają mniej więcej polskim sądom rejonowym. Prowincje i terytoria powołują i płacą sędziom, którzy służą w tych sądach, Sądy te są uprawnione do zajmowania się przestępstwami karnymi, z wyjątkiem najpoważniejszych przestępstw ( takich jak np. morderstwo), oraz prowadzi przedprocesowe postępowania w sprawach karnych przeznaczonych do rozpatrzenia w sądzie „okręgowym” Zajmują się również łamaniem przepisów prowincjonalnych – przede wszystkim wykroczenia drogowe – opłaty parkingowe i zareklamowane mandaty. Do tych sądów tych należą w każdej prowincji wydzielone sądy ds. Drobnych Roszczeń (Small Claims Court) – w których rozstrzygane są sprawy cywilne dot. roszczeń i odszkodowań do – w Ontario – 25 tys dolarów. Obywatele bez pomocy prawnika, przy uproszczonej procedurze i pomocy dostępnych w sądzie materiałów i wzorów może powalczyć. Koszt pozwu 85 dolarów. Sądami „rejonowym” są także wydzielone Sądy ds. Młodzieży (Youth Courts) które zajmują się młodymi ludźmi w wieku od 12 do 18 lat oskarżonymi o przestępstwa.

Rząd prowincjalny mianuje i płaci sędziom powyższych sądów Prowincja zapewnienia i utrzymania siedziby tych sądów, a także zatrudnia i opłaca personel pomocniczy.

W sądach prowincjalnych sędziowie pokoju (Justice of Peace), spełniają niezwykle ważną rolę. Praktycznie rozpoznają wszystkie wnioski (na rozprawach) w sprawach tymczasowego aresztowania i zwolnienia za kaucją w sądach karnych.   W sprawach karnych sędziowie pokoju podejmują decyzje o wszczęciu postępowania w sprawach karnych - rozważają i potwierdzają wszczęcie procesu przez wezwanie lub wydanie nakazu i ustalenie daty procesu. Podejmują też na tym etapie decyzje o umorzeniu sprawy, lub w przypadku drobnych kradzieży i innych drobnych spraw orzekają „prace społeczne”, a po ich wykonaniu umarzają sprawę karną. Sędziowie pokoju są odpowiedzialni za osądzenie lub skierowanie sprawy do rozpatrzenia sędziemu zawodowemu w ciągu 6 miesięcy – tyle czasu mają Policja, prokuratura i sąd na zakończenie drobnej sprawy karnej należącej do jurysdykcji sądu „rejonowego”. W przypadku niedotrzymania tego terminu, sędzia pokoju umarza sprawę. Dlatego też sędzia pokoju pilnuje, aby oskarżeni nie migali się i nie przeciągali sprawy „szukając” obrońcy, czy nie stawiając się w sądzie dyscyplinując oskarżonych i obrońców karami grzywny za niestawiennictwo i wyznaczając terminy do stawienia się w sądzie w celu wyznaczenia terminu rozprawy nawet codziennie. Sędziowie pokoju są także odpowiedzialni za rozpatrzenie nakazów przeszukania i innych spraw związanych z procesem karnym.

Sędziowie pokoju sprawują także jurysdykcję nad większością prowincjonalnych przestępstw regulacyjnych (wykroczenia i drobne przestępstwa drogowe) i oskarżeń miejskich (mandaty, wykroczenia), które rozpatrują na rozprawach.

I ostatni stopień systemu sądowniczego – tzw. "trybunały", są to quasi-sądowe organy orzekające, co oznacza, że ​​orzekają (przesłuchują i wydają decyzje) podobnie jak sądy, ale sprawy rozpatrują arbitrzy, którzy są ekspertami w specyficznej dziedzinie prawnej, którą zajmuje się trybunał (w Ontario jest 8 trybunałów m.in.Trybunał Praw Człowieka, Właściciel i najemca, Benefity socjalne, Szkolnictwo specjalne, etc)  W Ontario decyzje trybunałów podlegają odwołaniu do sądu.

Większość spraw podlegających jurysdykcji polskich sądów rejonowych jest rozpatrywana przez sędziów pokoju w sądach prowincjalnych i przez arbitrów w trybunałach z wyjątkiem spraw cywilnych, które jak wspomniałam powyżej rozpatrują sądy do spraw Dronych Roszczeń. Wszystkie te sprawy są rozpatrzone max. do 6 miesięcy.

A teraz wybór sędziów. Zachowam tę samą kolejność jak w przypadku opisu systemu sądowniczego.

Do Sądu Najwyższego Kanady procedura wyboru jest archaiczna i skomplikowana. Kandydaci nie stawiają swojej kandydatury osobiście. Sędziego wybiera Gubernator Kanady, a zatwierdza Królowa.  Rekomenduje Qeens Privy Council for Canada - Królewska Prywatna Rada do Spraw Kanady. W skład tej Rady wchodzi również Gabinet Kanadyjski. Tradycyjnie tylko gabinet w osobie premiera rozmawia z Gubernatorem i negocjuje kandydatury. Do 2006 roku, rządy prowincji i Parlament Kanadyjski formalnie nie miały nic do powiedzenia w sprawie tych nominacji. W 2006 roku, po raz pierwszy przy nominowaniu sędziego SN, Qeens Privy Council for Canada, zasięgał opinii specjalnie w tym celu powołanej Komisji Parlamentarnej.

• W 2008, kiedy ponownie trzeba było nominować sędziego SN ( sędziowie SN, jako jedyni  w Kanadzie, muszą przejść w stan spoczynku po 75 roku życia) tym razem ze względu na zbliżające się wybory i mniejszościowy rząd, Council konsultował nominację z liderami Oficjalnej Opozycji.(Tak, tak jest tam takie ustrojstwo).
• Sędziowie sądów nadrzędnych – federalnych (odpowiedniki naszych okręgowych i apelacyjnych) i sędziowe prowincjalni (odpowiedniki polskich sędziów sądów rejonowych) są wybierani podobnie, natomiast nominowani są - federalni przez Ministra sprawiedliwości Kanady, prowincjalni przez ministra sprawiedliwości prowincji.
• Proces wyboru i w nominacji sędziego rozpoczyna się od zgłoszeń kandydatów - osobiście do odpowiednich Komisarzy do (federalnych lub prowincjalnych) spraw sądownictwa. Komisarz przekazuje wnioski do rozpoznania Komitetowi Doradczemu do Spraw Sądownictwa (Judicial Advisory Committee) w prowincji – jest to niezależne ciało (np.w prowincji Ontario są 3 komitety, ze względu na dużą populację, w innych prowincjach po jednym.) składające się z 8 członków wyznaczonych przez:
• ·         1 członek Law Society
• ·         1     „       Provincial Bar Association
• ·         1     „       sędzia - Prezesa Sądu nadrzędnego
• ·         1     „       MS lub PG
• ·         1     „       Policję
• ·         3 członków społeczeństwa - MS
• Zgłaszając swoją kandydaturę, kandydat na sędziego musi się wykazać conajmniej 10 latami pracy (na cały etat) w zawodzie prokuratora lub adwokata. Kandydat składa dokumenty potwiedzające warunki i kryteria jakie ma spełniać -podane w ogłoszeniu publicznym o wakacie sędziowskim.
• Komitet przy pomocy asystentów „prześwietla” kandydata, sprawdzając każdy fakt podany w personalnej historii – około 100 stron A4 kwestionariusza, weryfikuje wszystkie podane referencje, jak również przeprowadza swoje małe śledztwo. Proces jest dość długi i trwa około roku. Następnie Komitet ocenia kandydatów po debatach i głosowniach  stosując trzystopniową rekomendację – „super nadający się, nadający się i nienadający się”. Te oceny przekazuje ministrowi sprawiedliwości prowincji, lub Kanady, a ci po konsultacjach z przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości i prokuratury, a także z członkami społeczeństwa i na końcu komisją sprawiedliwości parlamentu i gabinetem, nominuje sędziego(ów).Dodać trzeba, że czynniki, które wykluczają pozytywną rekomendację kandydata to:
• W przypadku gdy kandydatura jest kontrowersyjna równolegle do pracy komitetu, tworzą się ad hoc grupy interesu publicznego, a media nagłaśniają publiczne potknięcia kandydatów.  Zangażowanie obywatelskie prowadzi do ścisłego monitorowania kandydatów do urzędu, debat publicznych w rejonach i okręgach, w których kandydat ma sprawować urząd. Nacisk opinii publicznej powoduje, że niemożlwa jest nominacja nieudaczników.
• Na funkcję prezesa sądu prowincjalnego podobna procedura, ale prezesa nominuje Minister Sprawiedliwości w rządzie federalnym Kanady i konsultuje w Parlamencie Federalnym. Prezesa Sądów nadrzędnych prowincji nominuje premier – procedura podobna.
• Ostateczne nominacje są oficjalnie namaszczane przez Gubernatora Generalnego Kanady, działającego na podstawie opinii gabinetu prowincjalnego lub federalnego.
• Sędzia w Kanadzie nie  angażuje się w publiczne debaty na temat swoich decyzji. Nie może wyrażać opinii na temat ważnych kwestii społecznych, jak też nie może wyrażać swoich opinii politycznych i angażować się w działalność polityczną. Sędzia nie może prowadzić działalności gospodarczej.
• I ciekawostka: były sędzia i sędzia w stanie spoczynku nie może pełnić żadnych funkcji nawet woluntariusza w komisjach i punktach wyborczych.
• Kontrola sędziów to przede wszystkim kontrola apelacyjna, bezlitosna, której boi się każdy sędzia. Kontrola społeczeństwa – sprawy są jawne poza niektórymi sprawami w sądach rodzinnych i w sądach dla nieletnich, sprawami z aspektem bezpieczeństwa państwa – część posiedzeń jest niejawna itp. To są wyjątki i publiczność jest o tym powiadomiona na długo przed rozprawą. Nie zdarzają się przypadki, aby publiczność była wypraszana z sali sądowej przed lub w czasie rozprawy, ponieważ sędzia bez żadnej bez podania powodu i uzasadnienia ma takie widzimisię. Drzwi do każdej sali sądowej są otwarte. A zasada jak cię widzą tak cię piszą działa prewencyjnie.

Tekst ukazał się na Salon24 w dniu 11 listopada 2017r